Η Ευρώπη δεν μπορεί να υποταχθεί στην παρακμή!

Η Ευρώπη κινδυνεύει να παύσει να παράγει ιστορία, άρα είναι πιθανόν να πάρει άδεια από την Ιστορία.

του Αντρέα Ρικάρντι *

Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την ευρωπαϊκή κρίση από τον εαυτό μας. Η κρίση αυτή, συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής κρίσης που πλήττει πολυάριθμες χώρες, ριζώνει στις δικές μας κρίσεις. 

Πώς να την ξεπεράσουμε; 

Είναι η ώρα να ψάξουμε πώς...

–σε πείσμα όσων μάς λένε ότι ο μόνος τρόπος να ξεπεράσεις την κρίση είναι ατομικά οπότε προσηλώσου στον εαυτό σου. Αντιθέτως, υπάρχει μια ανθρώπινη ρίζα στην κρίση –που είναι ίσως η μητέρα όλων των κρίσεων– και που δεν είναι άλλη από την μοναξιά πολλών Ευρωπαίων. Αυτή είναι η συνθήκη που καθορίζει την ζωή πολλών ανθρώπων. Πολλά δίκτυα συλλογικότητας εξαφανίστηκαν: πολιτικά κόμματα, οργανώσεις, οικογένειες. Σήμερα, οι Ευρωπαίοι είναι πιο μοναχικοί στην ζωή τους και σκέφτονται περισσότερο τις ζωές τους σαν ατομικές πορείες.

Εξάλλου, ζούμε σε μια κουλτούρα βασισμένη στον ατομισμό, που επηρεάζει τις προσωπικές μας ζωές, την εργασία μας και πολλά περισσότερα. Η κρίση της ιδέας του κοινού ευρωπαϊκού πεπρωμένου αποτελεί τμήμα μιας γενικότερης κρίσης –που αφορά όλες τις κοινότητες, ζωής και πεπρωμένων. Αυτό αντανακλάται στις ξεχωριστές χώρες. Μία δε από τις πλευρές της, όχι η πιο ασήμαντη, είναι η απουσία οράματος για το μέλλον. Υπάρχει απεγνωσμένη ανάγκη οραμάτων. Οι ελπιδοφόρες εικόνες και οι ουτοπίες είναι το απαραίτητο αντίδοτο στην κυριαρχία της απαισιοδοξίας.

Πραγματικά, αν μία απολύτως ατομιστική αντίληψη για την ζωή μπορεί να δίδει στιγμές ικανοποίησης και ενθουσιασμού, η απουσία κάθε αισθήματος κοινότητας δημιουργεί μία ατμόσφαιρα απαισιοδοξίας.

Οπότε, αν εμείς οι Ευρωπαίοι αφεθούμε να βυθιστούμε σε αυτή την ατμόσφαιρα, κινδυνεύουμε να πάψουμε να παράγουμε Ιστορία: «να βυθιστούμε στην ιστορία, να πάψουμε να παράγουμε ιστορία», έγραψε ο Γιούργκεν Χάμπερμας, ή «να πάρουμε άδεια από την ιστορία», σύμφωνα με την διατύπωση του Βενέδικτου ΙΣΤ΄ –φοβούμενοι έναν κόσμο που έχει γίνει πολύ μεγάλος ή πολύ περίπλοκος. Μάς φαίνεται πως υπάρχει ανάγκη να οχυρωθούμε απέναντι στην Ιστορία και τον κόσμο. Αυτή ήταν η στάση που κυριάρχησε μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, την ημέρα των τρομερών επιθέσεων κατά των ΗΠΑ. Να αμυνθούμε απέναντι στην ακραία επιθετικότητα ενός εχθρού –ή και της ίδιας της Ιστορίας.

Ένας Γάλλος φιλόσοφος, ο Αλεξάντρ Λακρουά, αναρωτήθηκε: «Μήπως είμαστε σαν τους Ρωμαίους της ύστερης αυτοκρατορίας; Διανύουμε το τελευταίο κεφάλαιο της ένδοξης και βίαιης ιστορίας μας, ηδονιστές και κυνικοί, περιφρονητές των νόμων και των θεών, ανίκανοι να πάρουμε ο,τιδήποτε στα σοβαρά πέραν του εαυτού μας, ανήμποροι να προβληθούμε στο μέλλον, τρυφηλοί και καλομαθημένοι, ρηχοί και χαϊδεμένοι, καταδικασμένοι δικαίως να αντικατασταθούμε από άλλους λαούς, νεότερους, πιο φιλόδοξους και ρωμαλέους από εμάς;».

Είναι η Ευρώπη μία ήπειρος σε παρακμή; Όχι πια το κέντρο του κόσμου, αλλά ένας κόσμος χωρίς κέντρο;

Υπάρχει η τάση να μικρύνουμε, να ξαναβρούμε τις βεβαιότητές μας, να αποκαταστήσουμε τα σύνορά μας. Αυταπατώμεθα. Μόνες τους, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες είναι ανίκανες να αντιμετωπίσουν τις παγκόσμιες προκλήσεις, την οικονομική κρίση, την σύγκρουση με τους ασιατικούς γίγαντες. Μην αυταπατάσθε! Αν δεν είμαστε μαζί, οι ευρωπαϊκές χώρες μόνες τους είναι αμελητέες ποσότητες. Και οι αξίες μας θα διαλυθούν στα ρεύματα της παγκοσμιοποίησης, πράγμα που θα είναι μία απώλεια πλανητικών διαστάσεων όσον αφορά στην ελευθερία και στην ανθρωπιά.

Δεν μπορούμε να υποταχθούμε στην παρακμή. Η συνέλευση των χριστιανών στις Βρυξέλλες είχε ένα ισχυρό σύνθημα: «Μαζί για την Ευρώπη». Πενήντα χρόνια πέρασαν από την Β’ Σύνοδο του Βατικανού.

Δεν την θυμόμαστε σαν νοσταλγικοί ηλικιωμένοι. Η Σύνοδος εξακολουθεί να θρέφει την οπτική μας για το μέλλον. Στις 11 Οκτωβρίου του 1962, ανοίγοντας την Β’ Σύνοδο του Βατικανού, ο 84χρονος Ιωάννης ΚΓ’ μίλησε με λόγια γεμάτα ελπίδα: «…Συχνά ακούμε φωνές που είναι ανίκανες να δουν τίποτα άλλο παρά ερείπια και προβλήματα. Φωνές που λένε πως, σε σύγκριση με παλιά, η εποχή μας είναι χειρότερη. Θέλουμε να διαφωνήσουμε με αυτούς τους προφήτες της κακοτυχίας. Στην σημερινή κατάσταση των ανθρώπινων γεγονότων, η ανθρωπότητα φαίνεται να εισέρχεται σε μια νέα τάξη…».

Πενήντα χρόνια αργότερα, θέλουμε και εμείς να διαφωνήσουμε με όσους προφητεύουν δεινά, την παρακμή της Ευρώπης και την προδιαγεγραμμένη κυριαρχία του ατομισμού. Η Σύνοδος και η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι στενά συνδεδεμένες. Μετά το 1945, η Σύνοδος ήταν το πρώτο πανευρωπαϊκό γεγονός, στο οποίο συμμετείχαν επίσκοποι ένθεν κακείθεν του Σιδηρού Παραπετάσματος, παρά τον Ψυχρό Πόλεμο.

Επιπλέον, πολύ πριν μιλήσει ο οποιοσδήποτε περί "παγκοσμιοποίησης", ασχολήθηκε με τους Ευρωπαίους χριστιανούς στον κόσμο εγκαινιάζοντας τον «οικουμενισμό». Η Σύνοδος ήταν άγγελμα ελπίδας. Η ελπίδα είναι ασύμβατη με την απαισιοδοξία. Δεν μπορούμε να αποδεχθούμε την παρακμιακή αντίληψη τού «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Οι πιστοί καλούμαστε «κρατήσαι της προκειμένης ελπίδος ην ως άγκυραν έχομεν της ψυχής ασφαλή τε και βεβαίαν και εισερχομένην», όπως γράφει η Προς Εβραίους Επιστολή.

Οι χριστιανοί είμαστε ο λαός της ενότητας και της ελπίδας. Ενότητα: σκέφτομαι τις ιστορίες μας. Κάθε μας κίνηση πήγαζε από ένα όραμα παγκοσμιότητας και ενότητας. Οι διαφορές μας δεν οφείλονταν στην θέληση να διχάζουμε, αλλά να ενώνουμε. Η Κιάρα Λούμπιτς, μία ηλικιωμένη κυρία που δεν γνώριζε τί θα πει απογοήτευση, έλεγε: «Όπου υπάρχει ενότητα, θρησκευτική ή όχι, υπάρχει ακόμα και η ψυχή μας».

Στην ενότητα υπάρχει μία χριστιανική και βαθειά ανθρώπινη ψυχή. Θα είναι άραγε οι άψυχοι που θα διαμορφώνουν τις κοινωνίες μας σε κάθε επίπεδο;

Η απάντηση είναι στο να υπηρετείς ένα όραμα ενότητας, να ζεις και να επικοινωνείς την ελπίδα. Η μεγαλύτερη δυστυχία της Ευρώπης είναι το έλλειμμα ελπίδας. Η ιστορία μάς καλεί να ζήσουμε σε πολύπλοκους και δύσκολους καιρούς. Όχι όμως φοβερούς καιρούς, όχι απέλπιδες καιρούς. Μπορούμε πάντα να δράσουμε, μπορούμε να αλλάξουμε. Αν και υπάρχουν πολλά να μάς προβληματίζουν, ακόμα και να μάς κάνουν να υποφέρουμε στην μοίρα πολλών ευρωπαϊκών κρατών λόγω της οικονομικής κρίσης, είναι επίσης αναγκαίο να δημιουργήσουμε μία ατμόσφαιρα φιλικότητας και αλληλεγγύης. Χρειάζεται να αναστηθεί ένα κλίμα κοινού πεπρωμένου, να δημιουργηθούν ξανά δίκτυα αλληλεγγύης.

Ο Παύλος έγραψε στους Ρωμαίους: «Η δε ελπίς ού καταισχύνει, ότι η αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις καρδίαις ημών». Πέρα από τις δυσχέρειες, ο καιρός μας μπορεί να είναι μία εποχή ελπίδας, που θα επιτρέψει σε ό,τι καλύτερο να ξεπροβάλει στην επιφάνεια. «Αν είμαστε ενωμένοι, θα έχουμε μέλλον, θα κάνουμε το καλό στον κόσμο και τον εαυτό μας». Αλλά, ποιοι είμαστε «εμείς»; Ο καθένας μας, βρισκόμαστε όλοι λιγάκι αντιμέτωποι με τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής. Ο Χιλέλ, ένας Εβραίος σοφός της εποχής του Ιησού, είπε κάποτε: «Αν δεν υπάρχουν άνθρωποι, αγωνίσου εσύ να γίνεις άνθρωπος». Αν δεν υπάρχουν άνδρες και γυναίκες της ενότητας, ας πασχίσουμε να γίνουμε εμείς –με ελπίδα.

Και τότε, η κουλτούρα της ενότητας, που θα την έχουμε ζήσει, οραματισθεί, επικοινωνήσει, θα δημιουργήσει ξανά μια ψυχή για την Ευρώπη που θέλουμε.

* Καθηγητής Ιστορίας και υπουργός Διεθνούς Συνεργασίας στην κυβέρνηση Μόντι