Αετός

Για τον αετό ή αϊτό το σημερινό λεξιλογικό μας πόνημα, λόγω της Τυρινής και της Καθαράς Δευτέρας, που πετάμε αετούς ή πιο απλά χαρταετούς. 

Η συνήθεια του πετάγματος του χαρταετού, κατά την παράδοση, ήλθε από την Κίνα. 
Εμείς, όμως, δε θα ασχοληθούμε τόσο με το έθιμο αυτό, όσο θα αετολεξιλογήσουμε, ανεβαίνοντας σε αετοράχες, στις απόκρημνες βουνοπλαγιές, όπου βρίσκουν καταφύγιο οι περήφανοι αετοί και οι αετομάννες ή αλιώς αετίνες.

Θα κάνουμε κούλουμα στις αετοφωλιές μαζί με τα μικρά αετόπουλα, όχι εκείνα τα μικρά παιδιά που τα στρατολογούσαν οι αντάρτικες οργανώσεις στην Κατοχή, αλλά τα μικρά πουλάκια, τους νεοσσούς αετιδείς, που είναι ο λόγιος...

τύπος για τα αετοπουλάκια.

Με αετήσιο βλέμμα, έξυπνο και διεισδυτικό, δηλαδή, τέτοιο που έχει και ο βασιλιάς των πουλιών, για να εντοπίζει το θήραμά του, θα ψάξουμε στα ετυμολογικά λεξικά, για να βρούμε την προέλευση της λέξης.

Πολύ παλιός ο λεκτικός τύπος, ήδη ομηρικός, με ινδοευρωπαϊκή καταγωγή, όπως και άλλωστε το μεγαλύτερο μέρος των λέξεων της γλώσσας μας. 

Αἰετός ο ομηρικός τύπος, από τη ρίζα *αἰF-. 

Σε αυτήν προσθέτουμε ωραία – ωραία την παραγωγική μας κατάληξη – ετός, όπως κάνουμε και με άλλες λέξεις, συρφετός, πυρετός, τοκετός, για παράδειγμα, και έτοιμη η λέξη μας ἀετός ή αἰετός. 

Την αρχική προέλευση του αετού μας την θυμίζει το λατινικό avis (γενική avis), το πουλί. Το avis είναι η αφετηρία για το αγγλικό και γαλλικό aviation (=αεροπλοΐα) καθώς και για ένα πλήθος άλλων λέξεων που σχετίζονται με αυτό. Συγγενής είναι ακόμη το ελληνικό οἰωνός, που σημαίνει πουλί, αλλά και μήνυμα, είδηση, τύπος πολύ ενδιαφέρων, στον οποίο αξίζει να αφιερώσουμε μία ξεχωριστή ανάλυση στο γλωσσάρι μας.

Γαμψώνυχος και επιβλητικός ο αϊτός, περήφανος και λεβέντης, που λέει και το γνωστό δημοτικό τραγούδι, χαρακτηρίζεται εξάλλου «βασιλιάς των πουλιών». Τον συναντάμε ως βασιλαετό, γυπαετό, θαλασσαετό, σπιζαετό -   που κάνει μάλιστα εντυπωσιακές πτήσεις - φιδαετό κ.ά. 

Έξυπνο στ' αλήθεια αρπακτικό ο αετός γίνεται χαρακτηρισμός για τους οξυδερκείς και εύστροφους.

Υπάρχει ακόμη το πελαγίσιο σελάχι, που είναι κι αυτός ένας άλλος αετός της θάλασσας. Οι πιο τολμηροί από εμάς γνωρίζουν το αιωρόπτερο, ένα μηχανοκίνητο αετό, με τον οποίο απολαμβάνει κανείς τους αιθέρες, αξιοποιώντας τα ανοδικά ρεύματα του αέρα.

Ο αετός μπορεί να γίνει δικέφαλος, σύμβολο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, όταν ένα τμήμα της μεταφέρθηκε στη Νίκαια της Μικράς Ασίας, μετά την άλωση από τους σταυροφόρους. Εκεί οι Λασκαρίδες και η ανώτερη αριστοκρατία μαζί με τον κλήρο και όσους από τον κόσμο τους ακολούθησαν ίδρυσαν την αυτοκρατορία της Νικαίας, που έμελλε να ξαναπάρει την Κωνσταντινούπολη πίσω από τους Λατίνους. Ο δικέφαλος αετός, όμως, δεσπόζει σε σημαίες κρατών, ποδοσφαιρικών ομάδων και είναι το σύμβολο των Ορθοδόξων Εκκλησιών και του Γενικού Επιτελείου Στρατού.

Ο αετός ως σύνθετη λέξη γίνεται αετονύχης. Αν είναι κανείς αετονύχης, τότε δε θέλουμε να πέσουμε στα νύχια του, γιατί μπορεί να χάσουμε ό, τι έχουμε και δεν έχουμε από την επιδεξιότητά του να μας εξαπατήσει. Ο μόνος τρόπος, για να γλιτώσουμε από τα γαμψά του νύχια είναι να γίνουμε κι εμείς αετονύχηδες, να μυριζόμαστε από μακριά την απάτη.

Ο αετός μας φέρνει στο νου το αέτωμα, το τριγωνικό τμήμα των αρχαιοελληνικών ναών με γλυπτή διακόσμηση παρμένη από το χώρο των ολύμπιων θεών και της μυθολογίας.

Τον αϊτό τον λέει αλλιώς ο λαός μας καρτάλι, μια λέξη παρμένη από το τουρκικό λεξιλόγιο, που περιγράφει κάθε αρπακτικό πουλί. Τους ανθρώπους αετούς τους αποκαλούμε εξάλλου ξεφτέρια, σαΐνια, πανέξυπνους, ευφυείς, τζιμάνια. Για όσους δεν έχουν τα χαρακτηριστικά των αετών λέμε ότι είναι ανόητοι, χαζοί, βλάκες και πάει λέγοντας.

Ειδικά για τους χαρταετούς της Καθαράς Δευτέρας και των Κυριακών της Σαρακοστής ο λαός μας χρησιμοποιεί, επίσης, τον τύπο τσερκένια (από την ιταλική λέξη cerchi = ιμάντας, ταινία). 

Τα γλωσσικά τσερκένια ήλθαν μαζί με τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, μια που η συνήθεια του πετάγματος των τσερκενιών – χαρταετών ήταν πολύ δημοφιλής στη Σμύρνη πριν τη μικρασιατική καταστροφή.

Γράφει χαρακτηριστικά ο Κοσμάς Πολίτης στο βιβλίο του «Στου Χατζηφράγκου»:

«Eίδες ποτέ σου πολιτεία να σηκώνεται ψηλά; Δεμένη από χιλιάδες σπάγγοι ν’ ανεβαίνει στα ουράνια; 

E, λοιπόν, ούτε είδες ούτε θα μεταδείς ένα τέτοιο θάμα. 

Aρχινούσανε την Kαθαρή Δευτέρα —ήτανε αντέτι— και συνέχεια την κάθε Kυριακή και σκόλη, ώσαμε των Bαγιών. 

Aπό του Xατζηφράγκου τ’ Aλάνι κι από το κάθε δώμα κι από τον κάθε ταρλά του κάθε μαχαλά της πολιτείας, αμολάρανε τσερκένια. 

Πήχτρα ο ουρανός. Tόσο, που δε βρίσκανε θέση τα πουλιά. 

Για τούτο, τα χελιδόνια τα φέρνανε οι γερανοί μονάχα τη Mεγαλοβδομάδα, για να γιορτάσουνε την Πασχαλιά μαζί μας. 

Oλάκερη τη Mεγάλη Σαρακοστή, κάθε Kυριακή και σκόλη, η πολιτεία ταξίδευε στον ουρανό. Aνέβαινε στα ουράνια και τη βλόγαγε ο Θεός. 

Δε χώραγε το μυαλό σου πώς μπόραγε να μείνει κολλημένη χάμω στη γης, ύστερ’ από τόσο τράβηγμα στα ύψη. Kαι όπως κοιτάγαμε όλο ψηλά, τα μάτια μας γεμίζανε ουρανό, ανασαίναμε ουρανό, φαρδαίνανε τα στέρνα μας και κάναμε παρέα με αγγέλοι. Ίδια αγγέλοι κι αρχαγγέλοι κορωνίζανε. 

Θα μου πεις, κι εδώ, την Kαθαρή Δευτέρα, βγαίνουνε κάπου εδώ γύρω κι αμολάρουνε τσερκένια. 

Eίδες όμως ποτέ σου τούτη την πολιτεία ν’ αρμενίζει στα ουράνια; 

Όχι. Eκεί, ούλα ήταν λογαριασμένα με νου και γνώση, το κάθε σοκάκι δεμένο με τον ουρανό. Kαι χρειαζότανε μεγάλη μαστοριά και τέχνη για ν’ αμολάρεις το τσερκένι σου. 

[Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο του Κοσμά Πολίτη, Στου Χατζηφράγκου, (επιμ. Peter Mackride), Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1993, σ. 140-143]

liberal.gr