Η Ευρώπη και η Ελλάδα στην επανάσταση του 1821

(φωτ. Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, πίνακας του Ambroise Louis Garneray, 1827)

Η οικονομική, κοινωνική και πολιτική κατάπτωση της χώρας όπως εκδηλώθηκε από το 2010 και ακόμα εξελίσσεται έθεσε μεταξύ των άλλων το θέμα της σχέσης της με την Ευρώπη.

Η Ελλάδα ανήκει στη Ευρώπη ή συνιστά ένα είδος μεταιχμίου μεταξύ δύο κόσμων και συγκροτεί μια ιδιαίτερη περίπτωση; ...

Είναι μια οντότητα κλεισμένη στον εαυτό της, χωρίς συγγένειες, ή εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σύνολο; 

Μια άποψη που ασφαλώς βασιζόταν σε μια αποκλειστική εθνο-φυλετική αντίληψη της εθνικής ταυτότητας έκανε λόγο για «ανάδελφο» έθνος.

Η αναδρομή στην επανάσταση του 1821 μπορεί να δώσει ίσως απαντήσεις σε ερωτήματα όπως αυτά.

Ο ελληνικός χώρος δεν ήταν αποκομμένος από τις εξελίξεις στην Ευρώπη. Η ελληνική εμπορική τάξη ήταν διεσπαρμένη σε μια ευρύτατη ζώνη από τη Ρωσία ως την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, από τη Μαύρη θάλασσα έως τη Δυτική Μεσόγειο. Εκτός από φορέας κεφαλαίου και επιχειρηματικών κερδών ήταν φορέας ιδεών, των ιδεών του Διαφωτισμού. Η ελληνική εκπαίδευση αναδυόταν σε διάφορα σημεία στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τη Μικρά Ασία. Οι αντιλήψεις των ανθρώπων άλλαζαν. Η κοινωνία βέβαια, ιδίως στις περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας όπου θα στερεωνόταν η επανάσταση, παρέμενε παραδοσιακή. Ο κόσμος όμως άλλαζε. Η Γαλλική επανάσταση είχε μεταδώσει το μήνυμά της στα Βαλκάνια.

Ακόμα και μετά το τέλος των Ναπολεοντείων πολέμων και την επικράτηση του πνεύματος του συνεδρίου της Βιέννης του 1815 τίποτε δεν ήταν το ίδιο. Αν υπήρχε αδράνεια, ιδίως στην αγροτική βάση της κοινωνίας ή σε μια μερίδα του κλήρου που έβλεπε τα πράγματα υπό το πρίσμα του προ-νεωτερικού κόσμου του 15ου, του 16ου και του 17ου αιώνα, όταν και η οθωμανική εξουσία ήταν αδιατάρακτη, υπήρχαν ηγετικές ομάδες οι οποίες, ακόμα και αν δεν ήταν πάντοτε πρόθυμες να κινηθούν προς επανάσταση, στάθμιζαν τα δεδομένα, είχαν αποκτήσει συνείδηση των αλλαγών, δεν απέκλειαν εκ των προτέρων οτιδήποτε. Η επίδραση των νέων ιδεών, η συνειδητοποίηση της παρακμής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των δυνατοτήτων που υπήρχαν για αλλαγές, ή εν πάση περιπτώσει άξιζε να διερευνηθούν, διαπερνούσε τις ηγετικές ομάδες της ελληνικής κοινωνίας. Πρόκριτοι, πλοιοκτήτες και ναυτικοί, έμποροι μικροί και μεγάλοι, κλέφτες και αρματολοί δεν έβλεπαν ασφαλώς με τον ίδιο τρόπο τα πράγματα. Διέφεραν οι προδιαθέσεις τους, τα συμφέροντά τους, η πνευματική τους καλλιέργειά. Κανείς όμως δε διέφευγε τις αλλαγές και τον απόηχό τους. Και οι αλλαγές αυτές έρχονταν από τη Δυτική Ευρώπη, ο ελληνικός χώρος σταδιακά υφίστατο τον αντίκτυπό τους και ενσωματωνόταν στον ευρωπαϊκό.

Η επίδραση ήταν αμοιβαία αν και όχι συμμετρική. Δεν επηρέαζε μόνο η Ευρώπη την Ελλάδα αλλά αντίστοιχα και η Ελλάδα την Ευρώπη. Το εθνικό κίνημα των Ελλήνων βρήκε ανταπόκριση στους λεγόμενους φιλελληνικούς κύκλους επειδή ο ελληνικός χώρος θεωρείτο λίκνο του κλασσικού πολιτισμού. Το εκπαιδευτικό σύστημα του ελληνικού κράτους καθώς ενθάρρυνε το φορμαλισμό, την τυπολατρική αρχαιολατρεία και την υψιπετή ρητορική μας έκανε να παραβλέπουμε αυτή την πραγματικότητα. Στο τέλος του 18ου και στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα ο δυτικός κόσμος ανακάλυπτε τον κλασσικό πολιτισμό, τον ορθό λόγο, τα πολιτικά δικαιώματα και έβλεπε στην Ελλάδα αυτές τις αξίες. Η έννοια του έθνους ήταν αυτή της Γαλλικής επανάστασης και ενσωματωνόταν και στα καταστατικά κείμενα της Ελληνικής επανάστασης, σήμαινε το σώμα των πολιτών που ήταν φορέας της κυριαρχίας. Υπονοείτο βέβαια μια πολιτισμική ομοιογένεια βασιζόμενη κυρίως στη γλώσσα, αλλά όχι μια αντίληψη φυλετικής καταγωγής και ομοιομορφίας και συνεπώς αποκλεισμού.

Η πραγματικότητα βέβαια επί του εδάφους ήταν κάπως πιο πεζή όπως θα ανακάλυπτε ο Byron τους τελευταίους μήνες της ζωής του στην επαναστατημένη χώρα. Η νοοτροπία της κλεφτουριάς, κατάλληλη για ανταρτοπόλεμο, για παρενόχληση, για μια ιδιότυπη ένοπλη διαπραγμάτευση με την εξουσία αλλά όχι για συνεχή προσπάθεια και υπαγωγή σε ένα ορθολογικό κράτος, τα συμφέροντα των προκρίτων και άλλων που ήταν συνυφασμένα με τις τοπικές εξουσίες και τον περιφερειακό όχι τον εθνικό ορίζοντα, οι ζώνες αμάθειας που περιέβαλλαν όποιες εστίες εκπαίδευσης και φώτων αν δεν κλόνιζαν τις πεποιθήσεις πάντως θα προκαλούσαν απορία και θα δημιουργούσαν ερωτηματικά στο νου και του πιο αφοσιωμένου ρομαντικού φιλέλληνα. Το γεγονός όμως παρέμενε ότι η Ελληνική επανάσταση είχε ευρύτερη σημασία ακριβώς επειδή σηματοδοτούσε κάτι ευρύτερο για την Ευρώπη των Φώτων, του ορθού λόγου και των δικαιωμάτων. Αυτό ήταν που προκάλεσε τη εμφάνιση και κινητοποίηση φιλελληνικών κύκλων.

Η ελληνική επανάσταση δεν ήταν η πρώτη στα Βαλκάνια. Είχε προηγηθεί μια άλλη η οποία και οδήγησε στη σύσταση μιας αυτόνομης Σερβικής ηγεμονίας το 1815, το χρόνο δηλαδή που ταυτίζουμε με την Παλινόρθωση του Παλαιού Καθεστώτος στη Γαλλία και της απολυταρχικής τάξης πραγμάτων σε όλη την Ευρώπη. Η Σερβική εξέγερση δεν στερείτο σημασίας αλλά της έλειπε το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς σε αξίες και πολιτισμό. Αυτό ήταν που κατέστησε πιο ενδιαφέρουσα ιστορικά και πολιτιστικά την Ελληνική επανάσταση τόσο στην εποχή της όσο και αργότερα. Αυτό καθιστούσε την Ελλάδα, εθνο-φυλετικά «ανάδελφη» κατά τον όρο που εισήχθη στη δεκαετία του ΄80, πιο ενδιαφέρουσα και σημαντική από ιστορική άποψη σε σχέση με τη Σερβία η οποία εντασσόταν στη Σλαβική οικογένεια.

Αυτή η με ευρεία έννοια πολιτισμική σημασία της ελληνικής εξέγερσης δίνει άλλη διάσταση και στο ζήτημα αν η επανάσταση πέτυχε ως αποτέλεσμα των ενεργειών των Ελλήνων ή της Ευρωπαϊκής παρέμβασης. Γεγονός είναι ότι όταν έλαβε χώρα η ναυμαχία του Ναυαρίνου η επανάσταση είχε μάλλον καμφθεί. Το πολιτικό θέμα όμως είχε τεθεί, οι τροχοί ήταν σε κίνηση, το Ελληνικό ζήτημα αποτελούσε αντικείμενο διπλωματικής ενασχόλησης και είχε γεωπολιτική σημασία. Το Ανατολικό ζήτημα, δηλαδή η διανομή των εδαφών μιας αυτοκρατορίας που βρισκόταν σε παρακμή ήταν ενεργό και η ελληνική υπόθεση ήταν ένα από τα στοιχεία του.

Συνεπώς η Ελληνική επανάσταση βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι ιδεών και γεωπολιτικής, είναι εθνικό κίνημα και ταυτόχρονα ευρωπαϊκή υπόθεση. Το διχοτομικό σχήμα ή ακόμα περισσότερο το δίλημμα μεταξύ Ευρώπης και Ελλάδας είναι από ιστορική άποψη άτοπο. Ο ελληνικός χώρος και η ελληνική επανάσταση εντάσσονταν στο πλαίσιο των εξελίξεων που συγκροτείτο στο Ευρωπαϊκό πλαίσιο.

Του Σωτήρη Ριζά*
* Ο κ. Σωτήρης Ριζάς είναι Διευθυντής ερευνών στο Κέντρο Έρευνας Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών