To Bullying πάει στο σχολείο …με κολατσιό από το σπίτι

Ο σχολικός εκφοβισμός έρχεται στην επικαιρότητα συνήθως κατόπιν εορτής. 

Όταν ένα από τα χιλιάδες περιστατικά καταλήγει στα ΜΜΕ γιατί έχει τραγική έκβαση. Κι όμως, η ψυχολογική και η σωματική κακοποίηση είναι καθημερινή τραγωδία, από εκείνες που σημαδεύουν τις ψυχές και τα σώματα για όλη τη ζωή...

η προσπάθεια ξεκινάει από το σπίτι

Δεν αποτελεί Ελληνικό φαινόμενο, ούτε καν σύγχρονο.Είναι σύμπτωμα της ίδιας της ανθρώπινης φύσης. Τα παιδιά δεν έχουν ανεπτυγμένη την ικανότητα της συναισθηματικής ταύτισης με τους άλλους. Κατά κανόνα μιμούνται τις συμπεριφορές των ενηλίκων και αποδέχονται τις πράξεις και τις στάσεις τους ως πρότυπα της δική τους συμπεριφοράς¹, μέσω μιας σύνθετης διαδικασίας που βασίζεται στην παρατήρηση.

Ο σχολικός εκφοβισμός εκπορεύεται από την επίμονη αδυναμία της κοινωνίας των μεγάλων να αναγνωρίσει – ανεπιφύλακτα – «ίσα και αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα σε όλα τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας ², χωρίς εξαιρέσεις, από τη στιγμή της γέννησής τους».

Δυστυχώς, οι θαυμάσιες πρωτοβουλίες μη κυβερνητικών οργανώσεων, ή κρατικών φορέων για τον σχολικό εκφοβισμό, με τη μορφή διαφημιστικών καταχωρήσεων ή σποτ με επώνυμους πρωταγωνιστές, καθώς επίσης οι ημερίδες, τα τηλεοπτικά αφιερώματα κ.ο.κ. δεν είναι επαρκούν ούτε στο ελάχιστο. Ο Γκάντι έλεγε ότι η επιείκεια και το πνεύμα της ανοχής είναι δύο ιδιότητες που συνδέουν τον άνθρωπο με το Θεό. Η αντιμετώπιση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού προαπαιτεί στην πραγματικότητα αυτήν ακριβώς την καλλιέργεια της ανεκτικότητας στις κοινωνίες των θνητών.

Κάθε ένας από εμάς οφείλει να συμβάλλει σε αυτή την προσπάθεια ξεκινώντας από το σπίτι του. Ας έχουμε διαρκώς κατά νου ότι ζούμε σε έναν κόσμο αυξανόμενης επιθετικότητας, παρά την πρόοδο του κινήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και παρά τη διεθνή και καθολική, σχεδόν, αποδοχή θεμελιωδών ηθικών αρχών επί χάρτου.

Μπορεί η επιθετικότητα να αποτέλεσε ένα πλεονέκτημα στη μάχη της επιβίωσης για τους ανθρώπους των σπηλαίων αλλά τώρα αποτελεί μια θανάσιμη απειλή, έναν παράγοντα που μπορεί να μας καταστρέψει.
Στίβεν Χόκινγκ, αστροφυσικός

Συμβουλές για τους γονείς

Παρατηρήστε:

• Το παιδί που δείχνει θλιμμένο ή ανήσυχο
• Τις αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού (πχ. γίνεται επιθετικό στο σπίτι)
• Το παιδί που εμφανίζει διαταραχές του ύπνου: δυσυπνίες (πχ. αϋπνια, δεν κοιμάται τις συνηθισμένες ώρες), παραϋπνίες (πχ. ξυπνάει με νυκτερινούς τρόμους ή εφιάλτες μέσα στη νύχτα, νυχτερινή ενούρηση)
• Επιστρέφει σπίτι με μώλωπες, σπασμένα, ή χαμένα, προσωπικά αντικείμενα, σκισμένα ρούχα
• Την κοινωνική απόσυρση – εσωστρέφεια, το παιδί που προτιμά να περνά χρόνο μόνο του
• Αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες
• Σωματικά συμπτώματα: διαμαρτύρεται για πονοκεφάλους ή για γαστρεντερικά ενοχλήματα
• Αγχος για το σχολείο: βρίσκει δικαιολογίες να αποφεύγει το σχολείο
• Αιφνίδια μείωση της επίδοσης στο σχολείο

Αναρωτηθείτε:

Υπάρχει κάτι που ενοχλεί το παιδί σας και δεν είναι όρατο;
Έχουν συμβεί αλλαγές στις ζωές σας, όπως ο ερχομός νέου μωρού, διαζύγιο, χωρισμός, θάνατος, αλλαγή περιβάλλοντος;

Αν δεν υπάρχουν τέτοιες αλλαγές, χρειάζεται η διερεύνηση άγχους ή κατάθλιψης, χρειάζεται να σκεφτείτε την πιθανότητα το παιδί σας να είναι θύμα εκφοβισμού.

Ακούστε:

Βάλτε τα δικά σας συναισθήματα στην άκρη και ακούστε το παιδί σας χωρίς εκνευρισμό ή θυμό.

Ενθαρρύνετε το παιδί να μιλήσει. Τα παιδιά δυσκολεύονται να μιλήσουν για αυτά τα περιστατικά. Μπορείτε να επιστρατεύσετε μια ευχάριστη κοινή σας δραστηριότητα, το αγαπημένο του παιχνίδι, την διήγηση μιας ιστορίας, εικόνες ανθρώπων με διαφορετικές εκφράσεις και τη σημασία τους.

ποτέ μην υποτιμάτε την αφήγηση μιας εμπειρίας

Δείξτε πως κατανοείτε ό,τι ακούτε, επαναλαμβάνοντας στο παιδί σας αυτά που σας λέει. 

Ποτέ μην υποτιμάτε την αφήγηση μιας εμπειρίας. Ποτέ μη συμβουλεύετε το παιδί σας να αγνοήσει μια ενοχλητική εμπειρία. Αυτό, πιθανόν να έχει στο μέλλον τη συνέπεια να εξοικειωθεί το παιδί με τις παρενοχλήσεις και να αποκτήσει μια ανοχή που θα το καταστήσει, ενδεχομένως, περισσότερο ευάλωτο.

Δεν υπάρχει τίποτα στο σκοτάδι που να μην είναι ακόμα εκεί όταν ανάβουν τα φώτα.
Rod Serling, ηθοποιός και σεναριογράφος

Ρωτήστε το παιδί σας πως θα ήθελε να βοηθήσετε. Μην το εξαιρέσετε από τις αποφάσεις για τις επόμενες κινήσεις σας, μην ξεκινήσετε την παρέμβασή σας χωρίς να υπάρχει αμοιβαία συμφωνία μεταξύ σας. Ενδέχεται η δική σας άμεση παρέμβαση στο σχολείο να αποτελεί το χειρότερο φόβο του και ακριβώς εκείνη την έκβαση που το παιδί θα ήθελε να αποφύγει το περισσότερο.

Μιλήστε:

Είναι το παιδί σας διαφορετικό; Διαβεβαιώστε το ότι δεν φταίει. Πολλά παιδιά αισθάνονται ότι προκάλεσαν τα ίδια τη συμπεριφορά των άλλων παιδιών.

Μοιραστείτε με το παιδί δικές σας αντίστοιχες εμπειρίες ή εξηγήστε ότι πολλοί ακόμη άνθρωποι (ίσως με αναγνωρίσιμα παραδείγματα επώνυμων ή συγγενικών προσώπων) έχουν υποστεί εκφοβισμό ή άλλη κακοποίηση. Να είστε ειλικρινείς. Η προβολή μιας ισχυρής, δικής σας, προσωπικότητας μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά στη διάθεσή του παιδιού να εκμυστηρεύεται τα δικά του συναισθήματα και να φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα.

Εξηγήστε τι σημαίνει νταηλίκι.

Να υποφέρω τον εκφοβισμό δεν σημαίνει ότι είμαι αδύναμος.
Να είμαι ο νταής δεν σημαίνει ότι είμαι δυνατός.

Ενθαρρύνεται το παιδί σας να προσπαθεί να δείχνει ότι έχει αυτοπεποίθηση, ακόμη και αν δεν το αισθάνεται. Εξηγήστε ότι η γλώσσα του σώματος, οι εκφράσεις και ο τόνος της φωνής έχουν την ίδια σημασία με το περιεχόμενο του προφορικού λόγου. Κάντε πρόβες μαζί του για την έκφραση των επιθυμιών του και των σκέψεών του με καταλληλότερο τόνο της φωνής, καταλληλότερες εκφράσεις στο πρόσωπο και με την κατάλληλη γλώσσα του σώματος. Οι άνθρωποι, ακόμη και τα παιδιά, λένε ενίοτε σκληρά λόγια για να επιτύχουν την αντίδραση ή τον εκνευρισμό των άλλων ανθρώπων. Όταν δείχνουμε ότι αυτά τα σκληρά λόγια δεν έχουν απήχηση μέσα μας, ακυρώνουμε συχνά τα κίνητρα του επιτιθέμενου.

Μην επιτρέπετε σε αυτή τη συμπεριφορά να καταδειναστεύει τη ζωή του παιδιού ως σταθερή ανησυχία και ενασχόληση. Αποφεύγετε να πιέζετε τα παιδιά να προσπαθούν να τα καταφέρουν σε αντικείμενα που δεν τα ενδιαφέρουν και βοηθήστε τα να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους σε άλλους τομείς που δείχνουν να κερδίζουν περισσότερο την προσοχή τους. Μέσα από αυτές τις εναλλακτικές ενασχολήσεις, τα παιδιά μπορούν να αυξήσουν την αυτοπεποίθησή τους.

Κρατάτε ένα ημερολόγιο συμβάντων και προσκαλείτε το παιδί να το συμπληρώνετε από κοινού. Συμπεριλαμβάνετε όσες περισσότερες πληροφορίες είναι δυνατόν για τη φύση των περιστατικών, τον χρόνο στον οποίο έλαβαν χώρα και το αποτέλεσμα (σωματικό, ψυχικό ή άλλο) που έχουν στο παιδί κάθε φορά.

συχνά ο εκφοβισμός λαμβάνει χώρα εκτός σχολείου

Βαθμολογείτε τα συναισθήματά του με απλές κλίμακες, πχ. με χρώματα όπου το κόκκινο σημαίνει θυμό, το μπλε στεναχώρια, το μωβ μεγαλύτερη στεναχώρια, κ.τ.λ.

Προσεγγίστε ευγενικά τους διδάσκοντες, με λεπτομέρειες για τα συμβάντα που έχετε καταγράψει στο ημερολόγιό σας με τη συμμετοχή του παιδιού. Ενίοτε συμβαίνει να τιμωρείται το θύμα αντί του νταή επειδή αποκρίθηκε λεκτικά στον θύτη και στοχοποιήθηκε άδικα με τη φτωχή μεταφορά των γεγονότων στους διδάσκοντες.

Αποφύγετε την επίθεση στους διδάσκοντες. Αντί να τους κατηγορήσετε για αμέλεια, επιδιώξτε τη συνεργασία. Οι διδάσκοντες είναι συχνά οι τελευταίοι που μαθαίνουν τι συμβαίνει στα διαλείμματα, ή όταν δεν είναι παρόντες στην τάξη. Ρωτήστε τους διδάσκοντες πως σκέπτονται να διαχειριστούν το πρόβλημα. Ζητήστε να έχετε ενημέρωση για τα επόμενα βήματα.

Δώστε το χρόνο και την ευκαιρία στο σχολείο να ανταποκριθεί σωστά. Μπορείτε να επανέλθετε με τις επόμενες καταγραφές στο ημερολόγιό σας, αν νιώθετε ότι καθυστερεί η επίλυση του προβλήματος.

Να έχετε κατά νου ότι πολύ συχνά ο εκφοβισμός λαμβάνει χώρα εκτός σχολείου και αφορά σε μεγαλύτερα παιδιά που παρενοχλούν τα μικρότερα. Σε αυτές τις περιπτώσεις το σχολείο δεν μπορεί, συνήθως, να παρέμβει. Προσπαθήστε, με τη συνεργασία του παιδιού να απευθυνθείτε στην οικογένεια των νταήδων με ψυχραιμία και αν αυτό δεν είναι εφικτό, πρέπει να ενημερώνετε την αστυνομία. Μπορείτε να αναζητήσετε εναλλακτικές διαδρομές από και προς το σχολείο και να εφοδιάσετε το παιδί με συναργερμό τσέπης.

Το σχολείο

Το σχολείο πρέπει να αναπτύσσει τη δική του πολιτική διαχείρισης για το νταηλίκι, με τη συμμετοχή του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων. Αυτή θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στα πολιτισμικά δεδομένα της περιοχής του.

να προσδιορίζονται διδάσκοντες σε ρόλους προσώπων αναφοράς

Τα σχολεία είναι σκόπιμο να γνωρίζουν τις διαπολιτισμικές τάσεις ή και εντάσεις στις κοινότητές τους. Προτείνεται να καταγράφουν περιστατικά με ρατσιστικό περιεχόμενο που αφορούν στους μαθητές τους και να διατηρούν στοιχεία για τους παραβάτες που δυνητικά μπορούν να γνωστοποιούν στην αστυνομία. Η ρατσιστική βία αποτελεί μια παράνομη πράξη σε κάθε περίπτωση.

Προτείνεται κατά την έναρξη της σχολικής περιόδου να προσδιορίζονται διδάσκοντες σε ρόλους προσώπων αναφοράς για τα παιδιά. Ιδανικά, ένας ή περισσότεροι διδάσκοντες που δεν διδάσκουν την τάξη, μπορούν να αναλαμβάνουν ρόλο παιδαγωγικής μέριμνας για τους μαθητές και ρόλο διαμεσολαβητή. Οι μαθητές μπορούν να προστρέχουν εχέμυθα σε εκείνους για να συζητούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν μέσα στο σχολείο.

Ο νταής

Τα παιδιά γίνονται νταήδες:

• Γιατί έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Για να κερδίζουν την προσοχή και τον θαυμασμό των φίλων τους
• Γιατί νιώθουν τα ίδια αδύναμα
• Από φόβο ότι θα είναι μόνα τους και επιδιώκουν τη συμμετοχή στην παρέα
• Γιατί δεν έχουν ανεπτυγμένη την ενσυναίσθηση για τα άλλα παιδιά
• Για να εκτονώνουν συναισθήματα θυμού που έχουν από το σπίτι
• Γιατί εμπνέονται από την επιθετικότητα στο περιβάλλον τους
• Γιατί είναι τα ίδια θύματα εκφοβισμού σε ένα διαφορετικό πλαίσιο

Ρωτήστε το παιδί ποιοί είναι οι φίλοι του και τι του αρέσει / δεν του αρέσει σε αυτούς.

εγκαταλείψτε την άρνηση, δεν αποτελεί επιλογή

Ρωτήστε το παιδί τι σκέπτεται για το άλλο παιδί που διαμαρτυρήθηκε.

Ρωτήστε αν φοβάται ένα άλλο παιδί που ηγείται της ομάδας και αν συμμορφώνεται με εκείνον από φόβο ότι θα στραφεί εναντίον του.

Ρωτήστε σε ποιά ομαδικά παιχνίδια συμμετέχει και ποιός αποφασίζει για τη συμμετοχή σε αυτά, τον τόπο και τον χρόνο τους.

Προσπαθήστε να μάθετε αν έχει αλλάξει παρέες.

Μάθετε πως αισθάνεται για πρόσφατες αλλαγές στην οικογένειά σας (πχ. τόπος κατοικίας, ο ερχομός νέου μωρού, διαζύγιο ή χωρισμός, θάνατος, κ.α.)

Διερευνήστε τις δυναμικές στο περιβάλλον του σπιτιού σας, τη σχέση του παιδιού με τα αδέλφια του και με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς σας.

Εγκαταλείψτε την άρνηση, δεν αποτελεί επιλογή. Αν γυρίσετε την πλάτη ή επιμένετε να μην πιστεύετε ότι το παιδί σας επιβάλλεται σε άλλα παιδιά, διακινδυνεύετε την παραγνώριση της σημασίας που έχουν τα όρια. Αν η παρέμβασή σας δεν λάβει χώρα έγκαιρα, στην κατάλληλη ηλικία, ενδέχεται να αντιμετωπίσετε περισσότερο παραβατικές συμπεριφορές του παιδιού σας σε μεγαλύτερη ηλικία και την έκθεσή του σε περιπέτειες.

Μην διστάζετε να κάνετε συστάσεις το παιδί σας, να χρησιμοποιείτε απαγορεύσεις, ή να περιορίζετε δραστηριότητές του εν είδει τιμωρίας. Προτιμήστε τη θετική ενίσχυση αρχικά.

Μελετήστε και εξηγήστε τι σημαίνει ισότητα, ισονομία, ελευθερία, δικαιοσύνη και ανθρώπινα δικαιώματα.

Προσπαθήστε να καταγράψετε και να κατανοήσετε το περιεχόμενο της συμπεριφοράς του παιδιού προς ένα άλλο παιδί. Μιλήστε με το παιδί σας για το σωστό και το λάθος.

Ακόμη και αν δεν πιστεύετε μέσα σας ότι η διαφορετικότητα είναι πάντα επιθυμητή ή αποδεκτή, να θυμάστε ότι εκτός από αυτονόητη για τους άλλους, ο σεβασμός της διαφορετικότητας αποτελεί μια ευτυχέστερη επιλογή – όπως και ο σεβασμός των νόμων στις δημοκρατίες - για έναν κόσμο, αύριο, με μεγαλύτερη ασφάλεια και ειρηνική συνύπαρξη – χωρίς επιθετικότητα -, που οπωσδήποτε τον επιθυμείτε κι εσείς για το παιδί σας.

1. Θεωρία της κοινωνικής μάθησης, του Άλμπερτ Μπαντούρα ↩
2. 1η πρόταση του Προοιμίου της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ ↩

Δημήτρης Παπαδημητριάδης MD MSc - Ψυχίατρος