Η άνοδος και η πτώση του HOMO ECONOMICUS

Ο μύθος του ορθολογικού ανθρώπου και η χαοτική πραγματικότητα

By Γιάννης Παπαδογιάννης

Η γνώση ως θεμελιώδης αξία είναι εκείνη που μπορεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο να προστατεύσει τον άνθρωπο από τα τυχαία δεινά της ζωής του. 
Και το βιβλίο «Η άνοδος και η πτώση του Homo Economicus» αποτελεί μια καλή γνωστική βάση για την οικονομία όπως έχει εξελιχθεί μέχρι σήμερα.
Τι πήγε στραβά στην παγκόσμια οικονομία τα τελευταία 5 χρόνια; Γιατί η οικονομική επιστήμη απέτυχε να αντιληφθεί την επερχόμενη τραγωδία;
Ξεκινώντας με μια χρήσιμη αναδρομή στις διάφορες οικονομικές θεωρίες, το βιβλίο αυτό [1] αντιπαραθέτει τις ακλόνητες πεποιθήσεις της οικονομικής επιστήμης με τη σημερινή πολυσύνθετη και χαοτική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας...

Παράλληλα, παρουσιάζει ευρήματα επιστημών όπως η Νευροεπιστήμη, η Ανθρωπολογία, η Κοινωνιολογία, κ.α, τα οποία ανατρέπουν την εξιδανικευμένη εικόνα που έχουμε για τις δυνατότητες και τις γνώσεις μας ως άτομα και ως κοινωνία, και εξηγεί με απλό και κατανοητό τρόπο γιατί η τυφλή, σχεδόν θρησκευτική, πίστη των ορθόδοξων οικονομικών στην απόλυτη ορθολογικότητα του ατόμου και στην υπεροχή της ελεύθερης αγοράς απομάκρυναν βαθμιαία τα οικονομικά από την πραγματικότητα της καθημερινότητας και τη σημερινή κοινωνία.
ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ
Ανατρέχοντας στην οικονομική ιστορία βλέπουμε ότι η πραγματικότητα δεν κουράζεται να διαψεύδει τις κατά καιρούς κυρίαρχες θεωρίες και βεβαιότητες των ειδικών για τις δυνατότητες και την κατάσταση των οικονομιών.
Αργά ή γρήγορα οι κοινωνίες παγιδεύονται σε επώδυνες κρίσεις. 
Τι φταίει; 
Για ποιο λόγο οι οικονομίες πλήττονται συστηματικά από κρίσεις; 
Ποιες είναι οι ρίζες και οι αιτίες της αστάθειας; 
Που οφείλονται τα κύματα αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας που οδηγούν στα άκρα τις κοινωνίες; 
Και, γιατί η Οικονομική Επιστήμη αποτυγχάνει να οδηγήσει τις οικονομίες, μέσα από τα προηγμένα εργαλεία πλοήγησης που έχει αναπτύξει, σε μια περισσότερο ομαλή και ελεγχόμενη πορεία αποφεύγοντας τις υπερβολές;
Η οικονομική θεωρία δεν έχει να πει πολλά για τις κρίσεις: θεωρεί ότι κάθε κρίση είναι μοναδική και ξεχωριστή και κατά συνέπεια δεν μπορούν να μελετηθούν ενιαία.  
Οι λίγες σημαντικές προσπάθειες μελέτης και κατανόησης των ευρύτερων αιτιών των κρίσεων, όπως αυτή του Hyman Minsky, περιθωριοποιήθηκαν και εν πολλοίς αγνοήθηκαν από τον κορμό της οικονομικής επιστήμης. 
Σύμφωνα με την θεωρία οι οικονομίες, σε γενικές γραμμές, λειτουργούν όπως ένα καλορυθμισμένο ρολόι και δεδομένης της ορθολογικότητας των οικονομικών δρώντων οι κρίσεις δεν αποτελούν παρά μικρής κλίμακας επεισόδια.  
Αρρυθμίες που γρήγορα ξεπερνιούνται. 
Ωστόσο, αν όλα λειτουργούν σαν καλορυθμισμένο ρολόι και οι άνθρωποι μαθαίνουν από τα λάθη τους, γιατί οι κρίσεις εμφανίζονται με τέτοια συχνότητα και ένταση; 
Η εμπειρία δείχνει ότι, αντίθετα με όσα υποστηρίζει η θεωρία, οι κρίσεις εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά τα οποία λίγο πολύ επαναλαμβάνονται σε κάθε κρίση ανεξαρτήτως εποχής και ιδεολογίας.
Οι κρίσεις, από το 1600 με την Τουλιπομανία μέχρι τις μέρες μας, ακολουθούν μια εκπληκτικά παρόμοια πορεία. Το ίδιο μοτίβο. 
Επιστέγασμα της επαναλαμβανόμενης αυτής διαδρομής αποτελεί η κρίση του 2007: η γέννηση, η εξέλιξη και το τέλος της δεν διαφέρει ιδιαίτερα από προηγούμενες. 
Το μοτίβο εμφανίστηκε για άλλη μια φορά: οι άνθρωποι ακολούθησαν το ίδιο μονοπάτι και επανέλαβαν τα ίδια λάθη με ακλόνητη βεβαιότητα ότι «αυτή τη φορά είναι διαφορετικά».
Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η Οικονομική Επιστήμη, όπως είναι δομημένη σήμερα, αδυνατεί να παρακολουθήσει την χαοτική εξελικτική πραγματικότητα του κόσμου όπως διαμορφώνεται μέσα από την πολυσύνθετη ψυχοσύνθεση και συμπεριφορά του ανθρώπου, την πολυπλοκότητα των κοινωνικών σχέσεων, την τύχη και σειρά άλλων αδιόρατων παραγόντων. 
Η αδυναμία αυτή είναι αναπόδραστο αποτέλεσμα της εξαιρετικά άστοχης επιλογής των πρώτων οικονομολόγων να καθιερώσουν τα Οικονομικά ως μια θετική επιστήμη, η ακρίβεια και η αντικειμενικότητα της οποίας να είναι πέραν κάθε αμφισβήτησης. 
Για να επιτευχθεί ο φιλόδοξος αυτός στόχος οι θεωρητικοί επαναδιατύπωσαν τα Οικονομικά, μέσω της εκτεταμένης χρήσης των μαθηματικών, στο πρότυπο της Νευτώνειας Φυσικής. Όμως, η μαθηματική απεικόνιση της συμπεριφοράς του ανθρώπου, των κοινωνιών και της οικονομίας δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσω εκτεταμένων απλοποιήσεων και γενικεύσεων. 
Όλα όσα δεν μπορούσαν να «χωρέσουν» σε μαθηματικές εξισώσεις (ελεύθερη επιλογή, συναισθήματα, πάθη, κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις, δικαιοσύνη κ.α.) αφαιρέθηκαν. Έτσι, τα Οικονομικά δημιούργησαν ένα παράλληλο σύμπαν που δεν αποτελεί παρά θολή αντανάκλαση της πραγματικότητας. 
Εν τέλει, τα Οικονομικά κατόρθωσαν να επιβληθούν ως μια θετική επιστήμη, ισάξια της Φυσικής και της Βιολογίας, καταβάλλοντας ωστόσο δυσβάσταχτο τίμημα: την αποκοπή τους από την πραγματικότητα και τον κόσμο της δράσης.
Στο οικονομικό ακαδημαϊκό σύμπαν βασιλεύει η απόλυτη ορθολογικότητα, o homo economicus, και η αποτελεσματικότητα των ελεύθερων αγορών. 
Όμως, πόσο ορθολογικοί είμαστε στην πράξη; 
Εκατοντάδες πειράματα που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες για την ιχνηλάτηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, έχουν δείξει ότι η καθημερινή μας συμπεριφορά όχι μόνο δεν πλησιάζει την έννοια της ορθολογικότητας –που αποτελούν τα θεμέλια των Οικονομικών- αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία ανθρώπινη πτυχή που να μένει ανέγγιχτη από το κοινωνικό περιβάλλον, ψευδαισθήσεις, πλάνες, μεροληψίες και άλλα παιχνίδια του νου και των αισθήσεων.