Σάτιρα

Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη, η σάτιρα είναι «λογοτεχνικό είδος (έμμετρο ή πεζό) στο οποίο με τρόπο σκωπτικό ασκείται κριτική σε πρόσωπα και καταστάσεις της κοινωνίας με σκοπό τη διόρθωσή τους». 

Θεωρητικά, αυτός είναι ο ορισμός της σάτιρας. 

Στην πράξη;
Κάποιοι πιστεύουν πως οι σατιρικοί συγγραφείς και καλλιτέχνες είναι επικίνδυνοι για το σύστημα, επειδή –υπό τον μανδύα της σάτιρας- λένε αλήθειες που οι άλλοι δεν τολμούν να πουν.

Τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Στον σύγχρονο ...

καπιταλιστικό κόσμο, σατιρικοί συγγραφείς και καλλιτέχνες αποτελούν το καλύτερο κόλπο του συστήματος για να μην υπάρχουν αντιδράσεις.

Υπήρξαν τόνοι σάτιρας για τη Siemens, το Βατοπαίδι και τη χρεοκοπία της χώρας. Όλοι οι σατιρικοί καλλιτέχνες τους άλλαξαν τα φώτα. Θα πίστευε κάποιος πως τόση σάτιρα –με την οποία συμφωνεί η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων- θα είχε και κάποιο αποτέλεσμα. Όχι, κανένας δεν θεωρήθηκε -μέχρι τώρα τουλάχιστον- υπεύθυνος για κάποιο απ’ αυτά τα σκάνδαλα. Ξεχνάμε πως η σάτιρα δεν είναι Δικαιοσύνη.

Όταν ένας σατιρικός καλλιτέχνης σατιρίζει στην τηλεόραση ένα πολιτικό πρόσωπο ή ένα σκάνδαλο, ουσιαστικά το αθωώνει. Αυτό που συμβαίνει είναι πως οι πολίτες μένουν στο «πες τα μεγάλε» και στο «τους τα έχωσε πάλι ο μεγάλος» και πάνε ήρεμοι και ήσυχοι για ύπνο. Και στην πλειονότητα των περιπτώσεων, ο «μεγάλος» είναι κώλος και βρακί με αυτούς που σατιρίζει – άλλωστε, από αυτούς πληρώνεται.

Δεν είναι τυχαίο πως τις καλύτερες σατιρικές τηλεοπτικές εκπομπές και τα μεγαλύτερα ταλέντα στη σάτιρα θα τα συναντήσει κάποιος σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βέβαια, είναι τόσο μεγάλο το ταλέντο κάποιων Αμερικανών καλλιτεχνών στη σάτιρα που οι τηλεοπτικές τους εκπομπές αποτελούν ουσιαστικά κανονικά δελτία ειδήσεων – αν κάποιος θέλει να μάθει τι συμβαίνει στ’ αλήθεια είναι πιθανότερο να το πληροφορηθεί από το «The Daily Show» παρά από τις ειδήσεις του Fox ή το CNN.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακές οι τηλεοπτικές εκπομπές σάτιρας στις Ηνωμένες Πολιτείες και δεν είναι καθόλου τυχαία η δημοφιλία των παρουσιαστών τους. Βέβαια, είναι εκπομπές πολιτικής σάτιρας και δεν μπλέκεται ποτέ το θέμα του βομβαρδισμού της Λιβύης με το αν φάνηκε η κιλότα της Πάρις Χίλτον. Επίσης, σε αυτές τις εκπομπές υπάρχει μια πλειάδα συγγραφέων – ο παρουσιαστής είναι ένας αλλά από πίσω υπάρχουν καμιά εικοσαριά συγγραφείς με τεράστιο ταλέντο.

Όποιος ασχολείται με τη σάτιρα και είχε την ατυχία να συνομιλήσει με ιδιοκτήτες, διευθυντές ή υπεύθυνους ελληνικών τηλεοπτικών καναλιών θα διαπίστωσε πως θεωρούν τους συγγραφείς σχεδόν περιττούς. Νομίζουν πως αρκεί κάποιος να ανοίγει το στόμα του και να λέει «αστεία» – είναι σίγουροι πως δεν χρειάζεται καμία προετοιμασία.

Η συνεχής αναζήτηση –σε όλους τους τομείς- «ωραίων προσώπων» που έχουν το «πακέτο» και η πλήρης απαξίωση αυτών που κάθονται να γράψουν ένα κείμενο, ένα τραγούδι, ένα βιβλίο ή ένα θεατρικό έργο είναι αυτές που ευθύνονται για την απουσία νέων δημιουργών στη χώρα μας.

Όλα γίνονται με τηλεοπτικούς όρους και ξεχνάμε πως η τηλεόραση δεν έχει καμία σχέση με τη δημιουργία –είναι εξόχως αντιδημιουργική (τουλάχιστον στην Ελλάδα, γιατί σε μεγάλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, μπορεί η τηλεόραση να είναι και δημιουργική – η ελληνική τηλεόραση έχει σχέση μόνο με την κακή αντιγραφή).

Το πρόβλημα όσων ασχολούνται σήμερα με τη σάτιρα σε όλον τον κόσμο είναι πως δεν μπορούν πάντα να εντοπίσουν τον στόχο – το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζει συχνά και η δημοσιογραφία. Συνεχίζουν να σατιρίζουν τον Παπανδρέου, τον Σαμαρά, τον Μπερλουσκόνι και τον Σαρκοζί, αν και ξέρουν πως τα πάντα εξαρτώνται από τις «αγορές».

Μιας και δεν γίνεται, όμως, να σατιρίζεις τράπεζες, χρηματιστήρια και ανώνυμες εταιρείες –αφού τις περισσότερες φορές δεν υπάρχει κάποιο γνωστό πρόσωπο για να σατιρίσεις (και η σάτιρα χρειάζεται πρόσωπο ως στόχο)- επιμένουν να λένε «αστεία» μόνο για τους πολιτικούς.

Αυτό είναι πολύ βολικό γιατί δημιουργεί την εντύπωση στους πολίτες πως υπάρχει δημοκρατία. Αφού σατιρίζονται οι πολιτικοί, το συμπέρασμα είναι πως αυτοί κυβερνούν. Εμείς τους ψηφίζουμε, αυτοί κυβερνούν, άρα έχουμε δημοκρατία. Όχι, δεν έχουμε δημοκρατία.

Όσοι ασχολούνται με τη σάτιρα ξεχνούν συνήθως πως στόχος της σάτιρας είναι και οι πολίτες – δεν εξαιρούνται οι πολίτες.  

Υπάρχει σάτιρα με στόχο τους πολιτικούς, τους καλλιτέχνες, γνωστά πρόσωπα και όποιον άλλον είναι βολικός –κανείς δεν σατίρισε τον Βαρδινογιάννη ή τον Μπόμπολα-, αλλά απουσιάζει η κριτική προς τους πολίτες (ή, τις ελάχιστες φορές που γίνεται, γίνεται με έναν τρόπο που αθωώνει τους πολίτες, ως εξαπατημένους). 

Κι όμως, σε κοινωνίες που κυβερνώνται από τις αγορές, η κριτική θα έπρεπε να έχει στόχο τους πολίτες που έχουν αφήσει τη δημοκρατία στην κακή της τύχη και ανέχονται να κυβερνώνται από τις αγορές.

Ο Παπανδρέου είναι χαζός, σύμφωνα με τους σατιρικούς καλλιτέχνες της τηλεόρασης. Ναι, ο Παπανδρέου είναι χαζός –και ο Καραμανλής ήταν βλήμα. Όλοι αυτοί που τους ψήφισαν, όμως, τι είναι; Είναι έξυπνοι; Είναι αθώοι; Και βέβαια είναι αθώοι, αφού αποτελούν το πιο μεγάλο μέρος του κοινού του σατιρικού καλλιτέχνη. Πώς να τους πει κατάμουτρα ότι είναι εντελώς ηλίθιοι και ανήθικοι; Αυτό απαιτεί θάρρος και τα τηλεοπτικά πρόσωπα –όπως και όλοι σχεδόν οι Έλληνες- δεν φημίζονται για το θάρρος τους. Φημίζονται για την ανασφάλειά τους και την διαρκή επιθυμία τους να είναι αρεστοί και να χειροκροτούνται.

Για να κάνεις σάτιρα –ή οτιδήποτε άλλο δημιουργικό-, πρέπει να μη σε ενδιαφέρει καθόλου η γνώμη και τα γούστα των άλλων (πρέπει να ακούς μόνο την ψυχή και τη φλόγα μέσα σου). Στην Ελλάδα, η βαριά αμορφωσιά έχει κάνει μεγάλο μέρος του πληθυσμού να πιστεύει πως η τηλεόραση είναι …Τέχνη, οπότε δεν είναι καθόλου περίεργο που δεν υπάρχει πια ούτε ένα όμορφο καινούργιο τραγούδι να μπει στα στόματά μας. Αναφέρω, σαν παράδειγμα, το τραγούδι, γιατί είναι η πιο απλή και άμεση μορφή δημιουργίας – σε τρία λεπτά τα έχεις πει όλα.

Δεν έχω σκοπό να κατηγορήσω τους σατιρικούς καλλιτέχνες. Οι αλλαγές στην κοινωνία δεν έρχονται από τη σάτιρα ούτε από τηλεοπτικά προγράμματα που υπάρχουν μόνο για τις διαφημίσεις – πώς να ασκήσεις κριτική στις τράπεζες, όταν ξέρεις πως θα αποσύρουν τις διαφημίσεις τους;

Σχεδόν ένα χρόνο μετά την ουσιαστική χρεοκοπία της χώρας, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα πως το πρόβλημα της χώρας δεν είναι ούτε οι πολιτικοί, ούτε, βέβαια, οι σατιρικοί καλλιτέχνες – τελικά, αυτοί μπορεί να είναι και οι καλύτεροι απ’ όλους μας. Το τεράστιο πρόβλημα της Ελλάδας είναι οι Έλληνες.

Δεν ξέρω τι ζημιά έχουμε πάθει από όλα αυτά τα χρόνια αποβλάκωσης και ιδιωτείας που προηγήθηκαν –θα χρειαζόταν ένα μυαλό καλύτερο από το δικό μου για να κάνει αυτή την ανάλυση- αλλά μάλλον είναι πολύ μεγάλη.

Και δυστυχώς, αυτή η ζημιά διαπερνά όλη την ελληνική κοινωνία – οριζοντίως και καθέτως. Δεν αφήνει έξω ούτε νέους, ούτε γέρους, ούτε άνδρες, ούτε γυναίκες, ούτε αριστερούς, ούτε δεξιούς, ούτε τίποτα.

«Και η πρόταση, πιτσιρίκο;». Δεν έχω – δεν πιστεύω στα θαύματα. Απλώς, ήθελα να ξεκαθαρίσω πως υπεύθυνοι για όσα συμβαίνουν στη χώρα μας ήμασταν και είμαστε εμείς. 

Μόνο εμείς. Αυτό ζητήσαμε, αυτό ελάβαμε.

Νομίζω πως, αν ο Αριστοφάνης μπορούσε να γράψει για τη σύγχρονη Ελλάδα, θα συμπεριλάμβανε οπωσδήποτε στο κείμενό του τη φράση «Είστε ζώα!». Και θα την απηύθυνε σε εμάς.

πιτσιρίκος